[397-407] ยา เวทนา สมฺมสิตฺวาติ ยา เตภูมกเวทนา สมฺมสิตฺวาฯ ตาวสฺสาติ ตา เตภูมกเวทนา เอว อสฺส ภิกฺขุโนฯ สทิสวเสน เจตํ วุตฺตํ, อนิจฺจาทิสมฺมสนวเสน วิทิตา ปุพฺพภาเค สมฺมสนกาเล อุปฏฺฐหนฺติฯ ปริคฺคหิเตสูติ ปริชานนวเสน ปริจฺฉิชฺช คหิเตสุฯ ‘‘เวทนา ตณฺหาปปญฺจสฺส, วิตกฺโก มานปปญฺจสฺส, สญฺญา ทิฏฺฐิปปญฺจสฺส มูลวเสน สมฺมสนํ วุตฺตา’’ติ วทนฺติฯ ‘‘เวทนาวิตกฺกสญฺญา ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺจานํ มูลทสฺสนวเสนา’’ติ อปเรฯ

อนนุสฺสุตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อมตวคฺโค

2. สมุทยสุตฺตวณฺณนา

[408] สารมฺมณสติปฏฺฐานาติ อารมฺมณลกฺขิตา สติปฏฺฐานา กถิตา, น สติลกฺขณาฯ

4. สติสุตฺตวณฺณนา

[410] สุทฺธิกํ กตฺวา วิสุํ วิสุํ กตฺวาฯ ตถา จ วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘กาเย วา ภิกฺขู’’ติฯ

6. ปาติโมกฺขสํวรสุตฺตวณฺณนา

[412] เชฏฺฐกสีลนฺติ ปธานกสีลํฯ สีลคฺคหณญฺหิ ปาฬิยํ ปาติโมกฺขสํวรวเสเนว อาคตํฯ เตนาห ‘‘ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปาติโมกฺขสํวโรว สีลนฺติ อวธารณํ อิตเรสํ ติณฺณํ เอกเทเสน ปาติโมกฺขนฺโตคธภาวํ ทีเปติฯ ตถา หิ อโนโลกิโยโลกเน อาชีวเหตุ จ ฉสิกฺขาปทวีติกฺกมเน คิลานปจฺจยสฺส อปฺปจฺจเวกฺขิตปริโภเค จ อาปตฺติ วิหิตาติฯ ตีณีติ อินฺทฺริยสํวราทีนิฯ สีลนฺติ วุตฺตฏฺฐานํ นาม นตฺถีติ สีลปริยาเยน เตสํ กตฺถจิ สุตฺเต คหิตฏฺฐานํ นาม นตฺถีติ นิปฺปริยายสีลตํ เตสํ ปฏิกฺขิปติฯ ฉทฺวารรกฺขณมตฺตเมวาติ ตสฺส สลฺลหุกตมาห จิตฺตาธิฏฺฐานมตฺเตน ปฏิปากติกภาวปฺปตฺติโตฯ อิตรทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ปจฺจยุปฺปตฺติมตฺตกนฺติ ผเลน เหตุํ ทสฺเสติฯ อุปฺปาทนเหตุกา หิ ปจฺจยานํ อุปฺปตฺติฯ อิทมตฺถนฺติ อิทํ ปโยชนํ อิมสฺส ปจฺจยสฺส ปริภุญฺชเนติ อธิปฺปาโยฯ นิปฺปริยาเยนาติ อิมินา อินฺทฺริยสํวราทีนิ ตีณิ ปธานสีลสฺส ปริปาลนปริโสธนวเสน ปวตฺติยา ปริยายสีลานิ นามาติ ทสฺเสติฯ อิทานิ ปาติโมกฺขสีลสฺเสว ปธานภาวํ พฺยติเรกโต อนฺวยโต จ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โสติ ปาติโมกฺขสํวโรฯ เสสานิ อินฺทฺริยสํวราทีนิฯ ปาติโมกฺขสทฺทสฺส อตฺโถ ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาทีสุ วิตฺถาริโต, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

อาจาเรน จ โคจเรน จ สมฺปนฺโนติ กายิกเจตสิกอวีติกฺกมสงฺขาเตน อาจาเรน จ นเวสิยาทิโคจรตาทิสงฺขาเตน โคจเรน จ สมฺปนฺโน, สมฺปนฺนอาจารโคจโรติ อตฺโถฯ อปฺปมตฺตเกสูติ อติปริตฺตเกสุ อนาปตฺติคมนีเยสุฯ ‘‘ทุกฺกฏทุพฺภาสิตมตฺเตสู’’ติ อปเรฯ วชฺเชสูติ อกรณีเยสุ คารยฺเหสุฯ เต ปน เอกนฺตโต อกุสลา โหนฺตีติ อาห – ‘‘อกุสลธมฺเมสู’’ติฯ ภยทสฺสาวีติ ภยโต ทสฺสนสีโล, ปรมาณุมตฺตมฺปิ วชฺชํ สิเนรุปฺปมาณํ วิย กตฺวา ทสฺสนสีโลฯ สมฺมา อาทิยิตฺวาติ สมฺมเทว สกฺกจฺจํ สพฺพโส จ อาทิยิตฺวาฯ สิกฺขาปเทสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมนฺติ สมุทายโต อวยวนิทฺธารณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สิกฺขาปเทสุ ตํ ตํ สิกฺขาปท’’นฺติอาทิมาหฯ สิกฺขาปทํ สมาทาตพฺพํ สิกฺขิตพฺพญฺจาติ อธิปฺปาโยฯ สิกฺขาติ อธิสีลสิกฺขาฯ ปุพฺเพ ปท-สทฺโท อธิฏฺฐานฏฺโฐ, อิธ ภาคตฺโถติ ทฏฺฐพฺพนฺติ อาห – ‘‘สิกฺขาโกฏฺฐาเสสู’’ติฯ มูลปญฺญตฺติอนุปญฺญตฺติอาทิเภทํ ยํกิญฺจิ สิกฺขิตพฺพํ ปูเรตพฺพํ สีลํ, ตํ ปน ทฺวารวเสน ทุวิธเมวาติ อาห – ‘‘กายิกํ วา วาจสิกํ วา’’ติฯ อิมสฺมิํ อตฺถวิกปฺเป สิกฺขาปเทสูติ อาธาเร ภุมฺมํ สิกฺขาภาเคสุ กสฺสจิ วิสุํ อคฺคหณโตฯ เตนาห – ‘‘ตํ ตํ สพฺพ’’นฺติฯ ‘‘ตโต ตฺวํ ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสายา’’ติ วจนโต อนภิชฺฌา อพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺฐิโยปิ สีลนฺติ วุตฺตา, ตสฺมา อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสีลเมว กถิต’’นฺติ วุตฺตํฯ

7. ทุจฺจริตสุตฺตวณฺณนา

[413] เอตฺถาปิ มโนสุจริตํ สีลํ นามาติ ทสฺเสตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉิมาปิ ตโย’’ติฯ อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺฐิธมฺมา สีลํ โหตีติ เวทิตพฺพา กายวจีสุจริเตหิ สทฺธิํ มโนสุจริตมฺปิ วตฺวา ‘‘ตโต ตฺวํ ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺฐายา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ฉฏฺฐสตฺตเมสูติ ฉฏฺฐสตฺตมวคฺเคสุ อปุพฺพํ นตฺถิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติฯ วคฺคเปยฺยาลโต ปน อิมสฺมิํ สติปฏฺฐานสํยุตฺเต กติปยวคฺคา สงฺคหํ อารูฬฺหา, ตถาปิ เตสํ อตฺถวิเสสาภาวโต เอกจฺเจสุ โปตฺถเกสุ มุขมตฺตํ ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตา, เอกจฺเจสุ อติสํขิตฺตาว, เต สงฺเขปวเสน ทฺเว กตฺวา ‘‘ฉฏฺฐสตฺตเมสู’’ติ วุตฺตํฯ

อมตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สติปฏฺฐานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อินฺทฺริยสํยุตฺตํ

1. สุทฺธิกวคฺโค

1. สุทฺธิกสุตฺตวณฺณนา

[471] จตุภูมก …เป.… ลพฺภนฺติ กุสลาพฺยากตภาวโต เตสํ ติณฺณํ อินฺทฺริยานํฯ วีริยินฺทฺริยสมาธินฺทฺริยานิ…เป.… สพฺพตฺถ ลพฺภนฺติ กุสลตฺติกสาธารณตฺตาฯ จตุภูมก …เป.… วเสนาติ จตุภูมกธมฺมปริจฺเฉทวเสน เจว กุสลาทีหิ สพฺพสงฺคาหกธมฺมปริจฺเฉทวเสน จ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[477] ทุกฺขสจฺจวเสนาติ ทุกฺขสจฺจภาเวน น ปชานนฺติฯ ตญฺหิ ปริญฺเญยฺยตาย ทุกฺขสจฺจสงฺคหํฯ สมุทยสจฺจวเสนาติ ตณฺหาวิชฺชาทิํ สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทยสจฺจภาเวน น ปชานนฺติฯ นิโรธนฺติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อนุปาทาย นิโรธนิมิตฺตํ นิพฺพานํฯ ปฏิปทนฺติ สทฺธินฺทฺริยนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ อริยมคฺคํฯ เสเสสูติ วีริยินฺทฺริยาทีสุฯ

สุกฺกปกฺเขติ ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ ปชานนฺตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเต อนวชฺชปกฺเขฯ อธิโมกฺขวเสน อาวชฺชนสมุทยาติ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตปุพฺพภาคภูตสทฺธาธิโมกฺขวเสน อาวชฺชนุปฺปตฺติยาฯ ตสฺมา ปฐมุปฺปนฺนา สทฺธา เอว เหตฺถ ‘‘อาวชฺชน’’นฺติ วุตฺตา, น มโนทฺวาราวชฺชนํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตสฺมา ปฐมุปฺปนฺนา อาวชฺชนา ปคฺคหุปฺปตฺติฏฺฐานานํ ติกฺขานํ วีริยินฺทฺริยาทีนํ ปฐมุปฺปตฺติยา อาวชฺชนปริยาเยน วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทุพฺพลา หิ ปฐมุปฺปนฺนา ปคฺคหาภาวโต วีริยินฺทฺริยาทีนํ สมุทโยติ พลวภาวปฺปตฺตวีริยินฺทฺริยาทิกสฺส อาวชฺชนฏฺฐานิยานิ โหนฺตีติ เตสํ สมุทโยติ วุตฺตา, ปุพฺเพ อธิมุจฺจนาทิวเสน ปวตฺตสฺส อาวชฺชนสฺส สมุทยาติ อตฺโถฯ ปุน ฉนฺทวเสนาติ กตฺตุกามตากุสลจฺฉนฺทวเสน สทฺธาทีนํ อุปฺปาเทตุกามตาการปฺปวตฺตสฺส ฉนฺทสฺส วเสนฯ มนสิการวเสน อาวชฺชนสมุทยาติ สทฺธินฺทฺริยาทิวเสน ปวตฺตสฺส ทุพฺพลสฺส ตสฺส นิพฺพตฺตกโยนิโสมนสิการวเสน อาวชฺชนสฺส อุปฺปตฺติยาฯ เอวมฺปีติ ‘‘อธิโมกฺขวเสนา’’ติอาทินา วุตฺตากาเรนปิฯ

ฉสุ สุตฺเตสูติ ทุติยโต ปฏฺฐาย ฉสุ สุตฺเตสุฯ จตุสจฺจเมว กถิตํฯ อสฺสาทคฺคหเณน หิ สมุทยสจฺจํ, อาทีนวคฺคหเณน ทุกฺขสจฺจํ, นิสฺสรณคฺคหเณน นิโรธมคฺคสจฺจานิ คหิตานีติฯ ปฐมสุตฺเต ปน อินฺทฺริยานํ สรูปทสฺสนเมวาติฯ

8. ทพฺพสุตฺตวณฺณนา

[478] โสโต อาปชฺชียติ เอเตนาติ โสตาปตฺติ, อนาคตํ ปติ ปฐมมคฺโคฯ โสโตติ อริยมคฺคโสโต ทฏฺฐพฺโพฯ อาปชฺชียตีติอาทิโต ปฏิปชฺชียติฯ ปฐมมคฺคปฏิลาภนิมิตฺตานิ โสตาปนฺนสฺส องฺคานิ อิธ ‘‘โสตาปตฺติยงฺคานี’’ติ วุตฺตานิฯ ตานิ ปน ตีสุ ฐาเนสุ สทฺธา อริยกนฺตสีลญฺจาติ เวทิตพฺพานิฯ สวิสเยติ สกวิสเยฯ เชฏฺฐกภาวทสฺสนตฺถนฺติ ปธานภาวทสฺสนตฺถํฯ ยตฺถ สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ สาติสยกิจฺจํ, เตสํ กิจฺจาติเรกตํ ทสฺเสตุนฺติ อตฺโถฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาหิ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปตฺวาติ อตฺตโน กิจฺจาติเรกฏฺฐานํ ปฏิลภิตฺวาฯ ปุพฺพงฺคมนฺติ สทฺทหนกิจฺเจสุ ปุเรจารํ โธรยฺหํฯ เสสานิ วีริยินฺทฺริยาทีนิฯ ตทนฺวยานีติ ตทนุคตานิ ตสฺส สทฺธินฺทฺริยาทิกสฺส ปกฺขิกานิฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ฌานวิโมกฺเขติ ฌานสงฺขาเต วิโมกฺเข สมาธิปธานตาย ฌานานํฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘โสตาปตฺติยงฺคานิ ปตฺวา’’ติ อิทญฺจ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ สทฺธูปนิสญฺหิ สีลนฺติฯ อริยสจฺจานิ ปตฺวาติ จตฺตาริ สจฺจานิ อภิสเมตพฺพานิ ปาปุณิตฺวาฯ

9-10. ปฐมวิภงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา

[479-480] เนปกฺกํ วุจฺจติ ปญฺญาติ อาห – ‘‘ปญฺญาเยตํ นาม’’นฺติฯ นิปายติ สํกิเลสธมฺเม วิโสเสติ นิกฺขาเมตีติ นิปโก, ถิรติกฺขสติปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว เนปกฺกนฺติ สติยาปิ เนปกฺกภาโว ยุชฺชเตวฯ เอวญฺหิ ‘‘สติเนปกฺเกนา’’ติ อิทํ วจนํ สมตฺถิตํ โหติ, สติยา จ เนปกฺเกนาติ เอวํ วุจฺจมาเนน สตินิทฺเทโส นาม กโต โหติเยวฯ อสุกํ นาม สุตฺตํ วา กมฺมฏฺฐานํ วา เม ภาสิตนฺติฯ โวสฺสชฺชียติ สงฺขารคตํ เอตสฺมิํ อธิคเตติ โวสฺสคฺโค, นิพฺพานํฯ ตํ อารมฺมณํ กริตฺวาติ อาห – ‘‘นิพฺพานารมฺมณํ กตฺวา’’ติฯ คจฺฉนฺติยาติ สงฺขารานํ อุทยญฺจ วยญฺจ อุทยพฺพยํ คจฺฉนฺติยา พุชฺฌนฺติยาฯ เตนาห ‘‘อุทยพฺพยปริคฺคาหิกายา’’ติฯ สทฺธาสติปญฺญินฺทฺริยานิ ปุพฺพภาคานิ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตา, อุทยตฺถคามินิยา ปญฺญายา’’ติ จ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘อารทฺธวีริโย วิหรติ, โส อนุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทินา จ วุตฺตตฺตา วีริยินฺทฺริยํ มิสฺสกํฯ ‘‘โวสฺสคฺคารมฺมณํ กริตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา สมาธินฺทฺริยํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเมวฯ อยเมวาติ ยฺวายํ นวเม วุตฺโตฯ อยเมว ปุพฺพภาคมิสฺสกโลกุตฺตรตฺตธมฺมปริจฺเฉโทฯ

สุทฺธิกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มุทุตรวคฺโค

1. ปฏิลาภสุตฺตวณฺณนา

[481] สมฺมปฺปธาเน อารพฺภาติ สมฺมปฺปธาเน ภาวนาวเสน อารพฺภฯ เตนาห ‘‘ภาเวนฺโต’’ติฯ ยถา วีริยินฺทฺริยนิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน อารพฺภ วีริยํ ปฏิลภตี’’ติ เทสนา อาคตา, เอวํ สตินฺทฺริยนิทฺเทเส ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน อารพฺภ สติํ ปฏิลภตี’’ติ, ตสฺมา ‘‘สตินฺทฺริเยปิ เอเสว นโย’’ติ วุตฺตํฯ สทฺธินฺทฺริยาทินิทฺเทเสสุ ปน น ตถา เทเสติฯ

2. ปฐมสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[482] อินฺทฺริยานํ ติกฺขาทิภาโว วิปสฺสนาวเสน วา มคฺควเสน วา ผลวเสน วา คเหตพฺโพติ วุตฺตํ ‘‘ตโตติ…เป.… เวทิตพฺพ’’นฺติฯ นนุ เจตฺถ มุทุภาโว เอว ปาฬิยํ คหิโตติ? สจฺจเมตํ, ตํ ปน ติกฺขภาเว อสติ น โหติ ติกฺขาทิภาโวติ วุตฺตํฯ ยโต หิ อยํ มุทุ, อิโต ตํ ติกฺขนฺติ วตฺตพฺพตํ ลภติ อเปกฺขาสิทฺธตฺตา ติกฺขมุทุภาวานํ ปาราปารํ วิยฯ อิทานิ ‘‘ตโต’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘สมตฺตานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมตฺตานีติ สมฺปนฺนานิฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ สมตฺตานีติ วา ปริยตฺตานิ, สมตฺตานีติ อตฺโถฯ ‘‘ตโต มุทุตรานิ ธมฺมานุสารีมคฺคสฺสา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? ตโตติ หิ โสตาปตฺติมคฺควิปสฺสนินฺทฺริยานิ อธิปฺเปตานิเยว, ‘‘ตโต มุทุตรานี’’ติ วุตฺตปฐมมคฺโค ธมฺมานุสารี วา สิยา สทฺธานุสารี วาติ พฺยภิจรติ? นายํ โทโส, โสตาปตฺติมคฺเคกเทสวเสเนว ลทฺธพฺพปฐมมคฺคาเปกฺขาย วิปสฺสนาย วิภาคสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ โย หิ โสตาปนฺโน หุตฺวา อิริยาปถํ อโกเปตฺวา ยถานิสินฺโนว สกทาคามิมคฺคํ ปาปุณาติ, ตสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ สนฺธาย อวิภาเคน วุตฺตํ – ‘‘ตโต มุทุตรานิ โสตาปตฺติมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นามา’’ติฯ โย ปน โสตาปนฺโน หุตฺวา กาลนฺตเรน สกทาคามี โหติ, ตสฺส โสตาปตฺติมคฺคตฺถาย ปวตฺตานิ วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติฯ โส เจ ธมฺมานุสารีโคตฺโต, ตสฺส ยถาวุตฺตวิปสฺสนินฺทฺริยโต มุทุตรานีติ ‘‘ตโต มุทุตรานิ ธมฺมานุสารีมคฺคสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ วิปสฺสนินฺทฺริยานิ นามาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ธมฺมานุสารีวิปสฺสนินฺทฺริยโต สทฺธานุสารีวิปสฺสนินฺทฺริยานํ มุทุภาวสฺส การณํ สยเมว วกฺขติฯ ธมฺเมน ปญฺญาย มคฺคโสตํ อนุสฺสรตีติ ธมฺมานุสารี, ปญฺญุตฺตโร อริโยฯ สทฺธาย มคฺคโสตํ อนุสฺสรตีติ สทฺธานุสารี, สทฺธุตฺตโร อริโยฯ

เอวํ วิปสฺสนาวเสน ทสฺเสตฺวา มคฺควเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ สมฺปโยคโต สภาวโต จ อรหตฺตมคฺคปริยาปนฺนานิ อรหตฺตมคฺคินฺทฺริยานิฯ อรหตฺตผลินฺทฺริยานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

อิทานิ ผลวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘สมตฺตานิ ปริปุณฺณานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐปุคฺคลวเสน นานตฺตํ ชาตํ, ตสฺมา เต ทฺเวปิ อิธ ตติยวาเร น ลพฺภนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺมานุสารีสทฺธานุสารีนํ นานตฺตํ กถํ ชาตนฺติ อาห ‘‘อาคมเนนปิ มคฺเคนปี’’ติฯ ตทุภยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธานุสารีปุคฺคโล’’ติอาทิมาหฯ อุทฺทิสาเปนฺโตติ อุทฺเทสํ คณฺหนฺโตฯ

มคฺโค ติกฺโข โหติ อุปนิสฺสยินฺทฺริยานํ ติกฺขวิสทภาวโตฯ เตนาห ‘‘สูรํ ญาณํ วหตี’’ติฯ อสงฺขาเรนาติ สรเสเนวฯ อปฺปโยเคนาติ ตสฺเสว เววจนํฯ ธมฺมานุสารีปุคฺคโล หิ อาคมนมฺหิ กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต อปฺปทุกฺเขน อปฺปกสิเรน อกิลมนฺโตว วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติฯ

สทฺธานุสารีปุคฺคโล ปน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต หุตฺวา วิกฺขมฺเภตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ธมฺมานุสาริสฺส ปุพฺพภาคมคฺคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกญาณํ อทนฺธํ ติขิณํ หุตฺวา วหติ, ยถา นาม ติขิเณน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ มฏฺฐํ โหติ, อสิ ขิปฺปํ วหติ, สทฺโท น สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ น โหติ, เอวรูปา ธมฺมานุสาริโน ปุพฺพภาคภาวนา โหติ, สทฺธานุสาริโน ปน ปุพฺพภาคกฺขเณ กิเลสจฺเฉทกญาณํ ทนฺธํ น ติขิณํ อสูรํ หุตฺวา วหติ, ยถา นาม นาติติขิเณน อสินา กทลิํ ฉินฺทนฺตสฺส ฉินฺนฏฺฐานํ น มฏฺฐํ โหติ, อสิ สีฆํ น วหติ, สทฺโท สุยฺยติ, พลววายามกิจฺจํ อิจฺฉิตพฺพํ โหติ, เอวรูปา สทฺธานุสาริโน ปุพฺพภาคภาวนา โหติฯ เอวํ สนฺเตปิ กิเลสกฺขเย นานตฺตํ นตฺถิฯ เตนาห ‘‘กิเลสกฺขเย ปนา’’ติอาทิฯ อวเสสา จ กิเลสา ขียนฺติ สํโยชนกฺขยาย โยคตฺตาฯ

3. ทุติยสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[483] ตโตติ ผลโต ผลเวมตฺตตาย จริยมานตฺตาฯ อินฺทฺริยเวมตฺตตา สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ นานตฺเตนฯ ผลนานตฺตนฺติ อรหตฺตผลาทินานตฺตํฯ ปุคฺคลนานตฺตนฺติ อนาคามิอาทิปุคฺคลนานตฺตํฯ

4. ตติยสํขิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[484] สีลกฺขนฺธาทีหิ สทฺธินฺทฺริยาทีหิ จ ปริโต ปูรเณน ปริปูรํ อรหตฺตมคฺคํ กโรนฺโต นิปฺผตฺติโต อรหตฺตผลํ อาราเธติ นิปฺผาเทติฯ ตโย ปเทสมคฺเคติ สีลกฺขนฺธาทีนํ อปาริปูริยา เอกเทสภูเต ตโย เหฏฺฐิมมคฺเคฯ ปเทสํ เหฏฺฐิมผลตฺตยํฯ จตูสูติ อิมสฺมิํ วคฺเค ปฐมาทีสุ จตูสุ สุตฺเตสุฯ กามญฺเจตฺถ ตติเย ‘‘ตโตติ ผลวเสน นิสฺสกฺก’’นฺติ วุตฺตํ, จตุตฺเถ ‘‘ปริปูรํ ปริปูรการี อาราเธติ, ปเทสํ ปเทสการี’’ติ, ‘‘จตูสุปิ สุตฺเตสุ มิสฺสกาเนว อินฺทฺริยานิ กถิตานี’’ติ ปน วจนโต วิปสฺสนาวเสนปิ โยชนา ลพฺภเตวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

5-7. ปฐมวิตฺถารสุตฺตาทิวณฺณนา

[485-487] วิปสฺสนาวเสน นิสฺสกฺกํ เวทิตพฺพํ, น มคฺคผลวเสน, อิมสฺมิํ สุตฺเต สพฺพโสว วิปสฺสนินฺทฺริยานํ เอว อธิปฺเปตตฺตาฯ อิทานิ ตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘ปริปุณฺณานิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อวิหาทีสุ ปญฺจสุ สุทฺธาวาเสสุ ตตฺถ ตตฺถ อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตรา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนโต อนฺตราปรินิพฺพายี, อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน สรสโตว ปรินิพฺพายนโต อสงฺขารปรินิพฺพายี, ตพฺพิปริยายโต สสงฺขารปรินิพฺพายี, อุทฺธํ วาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตํ วาติ อุทฺธํโสโต, อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโสโต, อกนิฏฺฐภวํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺฐคามีติ เอวเมตฺถ สทฺทตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเนติ ‘‘วิปสฺสนาวเสน นิสฺสกฺก’’นฺติ วุตฺตฏฺฐาเนฯ อรหตฺตมคฺเคเยว ฐตฺวาติ อิมสฺมิํเยว ภเว อรหตฺตมคฺเคเยว, น วิปสฺสนาย จ ฐตฺวาฯ ปญฺจ นิสฺสกฺกานิ นีหริตพฺพานีติ ‘‘ตโต มุทุตเรหิ อนฺตราปรินิพฺพายี โหตี’’ติอาทีนิ ปญฺจ นิสฺสกฺกานิ นิทฺธาเรตฺวา กเถตพฺพานิฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘อรหตฺตมคฺคสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวิหาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา อุปฺปนฺนสมนนฺตราย ปรินิพฺพายนโต ปฐมอนฺตราปรินิพฺพายีฯ ตตฺถ อายุปฺปมาณเวมชฺฌํ อปฺปตฺวาว ปรินิพฺพายนโต ทุติยอนฺตราปรินิพฺพายี, อายุเวมชฺฌํ ปตฺวา ปรินิพฺพายนโต ตโต ปรํ ตติยอนฺตราปรินิพฺพายี เวทิตพฺโพฯ ‘‘ปญฺจ นิสฺสกฺกานี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? นนุ อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายีติ วตฺตพฺพนฺติ? น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส สสงฺขารปรินิพฺพายิโนปิ เอเตว ปญฺจ ชนา’’ติฯ

ตีณิ นิสฺสกฺกานีติ ‘‘ตโต มุทุตเรหิ โสตาปนฺโน โหตี’’ติอาทีนิ ตีณิ นิสฺสกฺกปทานิฯ อิธ สกทาคามี น คหิโต, โส อนาคามิมคฺเค ฐตฺวา นีหริตพฺโพ, อนาคามิมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ มุทุตเรหิ สกทาคามี โหติฯ สกทา…เป.… มุทุตรานีติ อิทํ สกทาคามิมคฺคสฺส วิปสฺสนินฺทฺริเยหิ เอกพีชิสงฺขาตโสตาปนฺนวิปสฺสนินฺทฺริยานิ มุทุตรานิ โหนฺตีติ ตีณิ กตฺวา วุตฺตํฯ ธมฺมานุสารีติอาทิทฺวยํ โกลํโกลาทิทฺวเยน คหิตํ โหตีติฯ สกทาคามิมคฺคสฺส หีติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส วิวรณํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ฉฏฺฐสตฺตมานิ วุตฺตนยาเนวาติ ฉฏฺฐสตฺตมานิ สุตฺตานิ ทุติยตติเยสุ วุตฺตนยาเนวฯ ตตฺถ ปน มิสฺสกานิ อินฺทฺริยานิ กถิตานิ, อิธ ปุพฺพภาควิปสฺสนินฺทฺริยานิ กถิตานีติ อยเมว วิเสโสฯ

8. ปฏิปนฺนสุตฺตวณฺณนา

[488] ตนฺติ มคฺคผลวเสน นิสฺสกฺกํฯ ปาฬิยํ วุตฺตเมว ‘‘อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติอาทินาฯ อฏฺฐหีติ จตูหิ ผเลหิ จตูหิ จ มคฺเคหีติ อฏฺฐหิฯ พหิภูโต น อนฺโตภาโวฯ โลกุตฺตราเนว อินฺทฺริยานิ กถิตานิ มคฺคผลจิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนตฺตาฯ

9-10. สมฺปนฺนสุตฺตาทิวณฺณนา

[489-490] อินฺทฺริยสมฺปนฺโนติ เอตฺถ สมฺปนฺนสทฺโท ปริปูริอตฺโถติ อาห ‘‘ปริปุณฺณินฺทฺริโย’’ติฯ มิสฺสกานิ อินฺทฺริยานิ กถิตานิ สามญฺญโตว เทสิตตฺตาฯ

มุทุตรวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ฉฬินฺทฺริยวคฺโค

2. ชีวิตินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา

[492] อิตฺถิภาเวติ อิตฺถิตายฯ อินฺทฏฺฐํ กโรติ ตถาสตฺตชนสามญฺญการณภาวโตฯ อิตฺถิยา เอว อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํฯ เอส นโย ปุริสินฺทฺริเยฯ ชีวิเตติ สหชาตธมฺมานํ ชีวเน ปาลเน ปวตฺตเนฯ วฏฺฏินฺทฺริยานีติ วฏฺฏเหตุภูตานิ อินฺทฺริยานิฯ อิเมสุ หิ อุปาทินฺนอินฺทฺริเยสุ สติ วฏฺฏํ วตฺตติ ปญฺญายติฯ

3. อญฺญินฺทฺริยสุตฺตวณฺณนา

[493] อชานิตปุพฺพํ ธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมมาห, ตถา เตสํเยว ญาตธมฺมานนฺติฯ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – อาชานาตีติ อญฺญา, ปฐมมคฺเคน ญาตมนติกฺกมิตฺวา ชานาตีติ อตฺโถฯ โสตาปนฺนาทีนํ ฉอริยานํ เอตํ นามํฯ อญฺญสฺส อินฺทฺริยานิ อญฺญินฺทฺริยานิฯ อญฺญาตาวีสูติ อาชานิตวนฺเตสุฯ ยสฺมา อคฺคผลธมฺเมสุ ญาณกิจฺจํ สาติสยํ, ตสฺมา ตํ กิจฺจํ เสสธมฺเมสุปิ สมาโรเปตฺวา วุตฺตํ ‘‘อญฺญาตาวีสุ อรหตฺตผลธมฺเมสู’’ติฯ ตตฺถ ตตฺถ เตสุ เตสุ มคฺคผเลสุฯ เตน เตนากาเรนาติ อนญฺญาตชานนาทิอากาเรนฯ